’S mise Eòsaiph MacNill ’s thánaig mi dh’ionnsaidh a’ Rudha Mheadhonaich ann a’ Siorramachd Cheap Breatuinn nuair a bha mi sia mìosan a dh’aois. Chaidh mo thogail còmhla ri seannchàraid a bh’ ann a’ sin – bha iad aosda nuair a thànaig mise còmhla riu – agus dh’ fhàs mi suas anns a’ sgìreachd a bha sin. Agus ’s e a’ Ghàidhlig a’ cheud chànail a bh’ agam. Cha robh Beurla ’ga cleachdadh ’san dachaidh agus ged a thigeadh cuideiginn a dh’ ionnsaidh an taighe cha bhruidhneadh bean an taighe Beurla ris; cha robh Beurla aice. Bha beagan do Bheurla...

Bha mi cluinntinn sgeulachdan gu math bitheanta bho ’n a bha mi ’nam ghille òg; cha robh mi ach glé òg nuair a chuala mi bhith ’g innse sgeulachd. Tha mi cinnteach nach robh mi ach cho òg agus a bhiodh cuimhne agam – ma dh’fhaoidte gum biodh cuimhne agam air nuair a bha mi mu cheithir bliadhna a dh’aois feadhainn a bhith ’g innse sgeulachd. Agus airson seinn nan òran, dh’fhaodadh cuimhne bhith agam air a’ sin bho ’n a thànaig cuimhne thugam: cha robh mi bliadhna idir a dh’aois nuair a bhithinn cluinntinn nan òran agus nam puirt-a-beul....

’S e Clann Mhurchaidh Cheanadaich a bh’ annta agus ghabhainn-sa ’na mo bheachd fhéin gu robh Murchadh Ceanadach òg a’ tighinn a nall à Albainn a thaobh ’s e té ris an canadh iad Seònaid NicIain a bha pòsd’ aige agus ’s ann thall aig àite ris an canadh iad na h-Eileanan Dearga neo Camus an Fheòir neo uime sin – ’s ann a bha Cloinn Iain sin a’ fuireach. Agus bha mi smaointinn air a réir sin gura h-ann a bhos ann an Ceap Breatunn fhéin a phòs e.

Le m’fhiosrachadh fhéin, bha triùir ghillean aig Murchadh. Bha Seumas...

Air réir na h-eachdraidh a fhuair mi bhuapa fhéin ’s ann à Barraidh a thànaig Cloinn ’Illeain. Ach bha iad fhéin a’ cantail gura h-ann do Chloinn ’Illeain Dhubhairt a bha iad bho thùs. Agus tha e coltach ma dh’fhaoidte gun deachaidh iad an toirt a null a Bharraidh. Ma dh’fhaoidte gu robh iad ann an Uibhist-a-Tuath. Cha n-eil fhios a’m air a’ sin idir, ach ma dh’fhaoidte gu robh iad ann an Uibhist-a-Tuath agus gun deach iad as a’ sin a Bharraidh.

Tha e coltach thall ’san Albainn gura h-e Lachlainn Gobha agus lain mac Lachlainn Ghobha; agus thànaig...

Bho ’n a bha mi toirt beagan do dh’eachdraidh air a’ mhuinntir ghasda bho ’n a robh mi faighinn cuid dhe ’n t-seanachas agus dhe ’n aighear ’s dhe ’n éibhinneas a bha dol, bha Clann Ìosaig shios a’ sin: Clann do Ghilleasbuig Mór MacÌosaig. Agus bha Alasdair is Iain agus Dòmhnall ’s Aonghus; b’e sin ceathrar bhràithrean air an d’fhuair mi eòlas.

Agus bha Aonghus làn dhe ’n aighear a bha seo. Bhiodh e ri sgeulachdan agus bhiodh e fhéin ’gan deanamh. Dheanadh e iad gu math pailt ’s gu math fursada. Agus dheanadh e iad fada cuideachd; ’s...

Cho fad ’s a gheobhainn amach ’a ann à Uibhist a Tuath a thànaig Clann ’ic ’Illemhaoil a bha sin. Nuair a bha Aonghus Mac’Illemhaoil (Aonghus Alasdair ’ic Nìll ’ic Iain ’ac Mhurchaidh ’ac Dhòmhnaill) ’na òige chaidh e a dh’fhuireach suas gu tìr-mór cómhla ri cuideachd a mhàthar agus ’s ann ris an iasgach a bhiodh iad fad bhliadhnaichean. Bha e amach am Bàigh Chanso ag iasgach còmhla riu le bràthair a mhàthar ’s le feadhainn a bha shuas a’ sin. Agus thànaig e ’n sin anuas ’s shuidhich e ann am Bail’ Iain – na h-Eileannan Dearga a...

Aonghus MacCoinnich a bha seo: ’s e Aonghus Sheumais Mhurchaidh Bhàin. Bha e do Chlann Choinnich a thànaig gu Parraisde Eilein na Nollaig. Agus bha e greis dha ’n ùine a’ fuireach thall aig Bail’ Iain, an àite fear Dòmhnall MacNìll (Dòmhnall Sheumais ’ic Eòin ’ic Dhòmhnaill Dhuibh). ’S e piuthar a sheanair – piuthar do Mhurchadh Bàn cho fad ’s as fhiosrach mi – a bha pòsda aig Dòmhnall MacNìll a bha seo – aig Dòmhnall Sheumais. Agus b’ e sin an t-aobhar air a robh esan thall a’ fuireach greis còmhla riu. ’S ann còmhla riu a bha...

Bho ’n a bha mi toirt eachdraidh air Cloinn ’Illeain a bha shuas aig a’ Rudha Mheadhonach agus aig Còbh nan Éireannach mar a bha iad, ’s fheudar dhomh a nist ainmeachas air Clann ’Illeain a bha còmhnaidh thall aig Eilean na Nollaig agus a dh’imrich fear dhiubh a nuil dh’ionnsaidh a’ Phòin Mhóir. Agus bha feadhainn aca a dh’imrich mun cuairt air feadh Eilean Cheap Breatuinn. Ach co-dhiubh bha Eòs Mac ’Illeain (Eòs Pheadair Chaluim Ghobha): agus b’e Calum Gobha mac do dh’Alasdair an Gobha Mór. Agus tha e coltach gun deachaidh Alasdair an Gobha Mór fhéin a null...

’S e mac do Dhòmhnall Dhòmhnaill ’ic Iain ’ic Iain a bh’ ann agus ’s e Dòmhnall Mór Nìll Mhóir a bheireadh iad ri athair a thaobh chaochail Dòmhnall mac Iain ’ic Iain tha e coltach nuair nach robh e ach glé òg. Agus ’s e Mór Nìll Mhóir, b’e sin Mór Nìll Mhóir ’ic Iain ’ic Lachlainn Ghobha. Agus ’s e nighean do Niall Chaluim ’ic Iain ’ic Lachlainn Ghobha bu mhàthair do dh’Iain MacNìll a bha seo. Agus tha mi creidsinn gu robh an càirdeas a’ leantail anuas; gur e sin a bha ’gam fàgail cho math dh’ionnsaidh...

Anna nighean Dhòmhnaill Iain Dhiarmaid, bana-Chaimbeulach: bha i pòsda aig Mìcheal MacNìll (Mìcheal Ruairidh ’ic Iain ’ic Eachainn Bhàin).

’S e boireannach sònraichte a bh’ ann am Bean Mhìcheil. Bha i ’na bean-ghlùin. Bhiodh i falbh mun cuairt air feadh na tìr as an am agus bha e coltach gu robh i gu math sealbhach, sona as a’ chùis sin cuideachd. Bha deagh-ghuth òrain aice agus cuid mhór do dh’orain mhath aice. Agus airson puirt-a-beul bha i fìor mhath orra; bu choingeis leatha co-dhiubh ’gan athris ’nam faclan neo a’ dol air canndaireachd eile. Bha i sònraichte math air a...

Bha Niall Caimbeul fhéin ’na fhìdhleir sònraichte. Bha e ’g aithris beagan do sgeulachd na do sheanachas a thug e dhomh. Tha mi creidsinn gu robh e air a chunntais ’na fhìdhleir cho blasda ceòl agus a bha aca thall anns an taobh ud fad àireamh bhliadhnaichean.

Bha mi faighinn caochladh naidheachdan air Boban Saor ’s air an teaghlach; bhiodh cuid do dh’fheadhainn le naidheachdan beag’ aca orra. Agus fhuair mi naidheachd air Boban Saor ’s air a mhac nuair a thuirt e ri mhac latha gu robh iad a’ dol air turus ’s e bhith faighinn deiseil. Agus dh’fhoighneachd...

Bha Domhnall MacNìll (Dòmhnall Nìll Eoghainn Mhóir ’ic Ìomhair) a’ còmhnaidh shios am baile mór Shudni. ’S ann aigesan a fhuair mi pàirt dhe ’n sgeul a bh’ agam air Boban Saor còmhla ri iomadh naidheachd bheag eile a bhithinn a’ faotainn.

Chuala mi sgeul neo dhà air Boban Saor. Agus bha e coltach gu robh mac dha pòsda agus nach b’aithne do bhean a’ ghille Boban Saor idir; bha fear dhe na míe pòsda ’s bha e fuireach astar air falbh bho ’n t-seann dachaidh. ’S thánaig Boban Saor dh’ionnsaidh an taighe agus gun an gille aig an taigh....

A nist s’ fheudar dhomh iomradh thoirt air Ruairidh MacNìll (Ruairidh Iain ’ic Ruairidh Ruaidh). ’S e bana-Chamaronach bu mhàthair dha: nighean do dh’Alasdair Sheumais Chamshron. Agus bha Ruairidh, bha e gàbhaidh gasda agus cuideachdail, agus b’fhìor-thoil leis éisdeachd ri òrain. Bha naidheachdan aige: feadhainn bheaga ghoirid agus feadhainn cuimseach fada. Agus bhruidhneadh e air bàrdachd. Bha beachd aige air rudan a thuirt na bàird agus bha beachd aige air pàirt dhe na gnothaichean a bh’ ann an sgeulachdan, mar a bhiodh rudan a bh’ ann an sgeulachdan na Féinn’. A nist an éibh a bhiodh aca ris an canadh...

Bha ministear anns a’ cheàrna ris an canadh iad Ministear Sùtar. ’S o, bhiodh iad tarraing as, tha e coltach. Ach co-dhiubh chaidh e turus a dh’àite Ministeir Sùtar agus thuirt e ris a’ mhinistear gu robh e ’g iarraidh airgiod airson paidhir bhròg fhaotainn. O, chaidh am ministear a null ’s fhuair e peann is paipear ’s sgrìobh e sios òrdadh a bheireadh e dh’ionnsaidh a’ ghreusaiche.

“Seo,” ors’ esan. “Bheir a’ litir seo chun a’ ghreusaiche agus bheir e dhut brògan.”

Choimhead Gilleasbuig e. “A,” ors’ esan, “cuir do litir far nach can mi. Bheir dhomhsa an t-airgiod...

Bha fear ann ris an abradh iad Diarmaid Eòin ’ic Iain ’ic Alasdair MacCoinnich agus bha e fìor, fìor amasach air faclan. Bhiodh freagairtean aige do shian sam bith a thogradh tu a ghràdhainn. Agus chaidh e sios latha a bha e dol seachad ’s thadhail e aig fear a bhiodh a’ ceannach chruidh. Agus bha agh aige ri reic ris agus dh’inns’ e dha cho math ’s a bha an t-agh. Agus creid gun tug e moladh math air an agh. Ach nuair a thànaig an duine dh’ ionnsaidh an àite a choimhead air an agh, bha ’n t-agh...

1 Am fear a bhios air deireadh, ’s ann air a bheireas a’ bhiast

2 Am fear a thig gun chuireadh, suidhidh e gun iarraidh

3 Am fear as fheàrr a cheangaileas, ’s e as luaithe a dh’fhalbhas

4 An làmh a bheir, ’s i a gheobh

5 Cha dean cas thioram iasgach

6 Cha n-eil car ’san t-sionnach nach aithne dha ’n t-sealgair

7 Cha n-iarradh duine sona ach a bhreith

8 Cha sìn duine a chas ach mar a ligeas an t-aodach

9 Cha tig an còta glas cho math dha ’n a h-uile fear

10 Cha tig...

1 Adhaircean fada air crodh ann an Éirinn gus an ruigear iad

2 Am madadh ruadh a’ buachailleachd nan cearc

3 An t-uan cho geal ri mhàthair ’s a mhàthair cho geal ris an t-sneachda (Daoine a’ bruidhinn air cuideiginn agus a’ ruith car air an aon ghné)

4 Barail bhochd: a’ bharail aig a’ bhroc air a thòin

5 Beul gun phutan

(Cuideiginn a bha math gu bhith bruidhinn air rud ’s nach biodh gnothach aige ris)

6 Bha e fhéin seachd bliadhna dà uair

7 Buille bheag an ceann a’ chrudha

(Nam biodh feadhainn air tòiseachadh air gnothaichean...

’S ann aig fear, Iain MacNìll, mac do Dhòmhnall Dhòmhnaill ’ic Iain ’ic Iain a chuala mi a’ rann a bha seo mu dheidhinn a’ bhogha-frois. ’S e nuair a chìtheadh tu bogha-frois gu h-àrd, ma b’fhìor nuair a bhruidhneadh tu ris a’ bhogha-frois a chanadh tu,

A bhogha-frois, a bhogha-frois,

Tàrr as, tàrr as.

Tha t’athair ’s do mhàthair aig a’ chroich

Is crochar iad mun ruig thu.

’S ma b’fhìor gun do dh’fhalbh am bogha-frois à sealladh nuair a chual’ e seo.

Tha rann neònach ann a’ seo agus fhuair mi a’ mhór-chuid dheth bho Alasdair Ceanadach –...

Dheanadh iad cleasan astaigh ’s na taighean agus bhiodh feadhainn dhe na cleasan sin duilich gu leòr an deanamh. Nuair a shuidheadh duine air botul cruinn air an ùrlar agus a chuireadh e a shàil air uachdar a choiseadh agus a dh’fheuchadh e ri snàithlein a chuir ’san t-snàthaid ’s e ’na shuidhe air a’ bhotul, bha an obair sin gu math doirbh. Bhiodh iad a’ magadh air duine: “Carson nach fhuirich thu socair?” Bhiodh an duine a null ’s a nall. Ach nuair a bha thu eòlach gu leòr air a’ ghnothach dh’ fhàsadh tu mu dheireadh cho cleachte...

Bha neart do ghnothaichean ann a bh’ aca mu dheidhinn na gealaicheadh ùire. Bha géilleachdainn aig feadhainn, a’ cheud shealladh a chìtheadh iad dhe ’n ghealaich ùir bha rann aca a ghabhadh iad dha ’n ghealaich. ’S ann aig Ealasaid Cheanadach a chuala mi ’n rann, nighean do Ghilleasbuig Ceanadach. Agus bha agaibh ri choimhead fairis air ur gualainn chlì agus na bha fo ’r cois a thogail: ploc neo bioran na gu dé bhiodh ann. Ach bha sibh a’ gràdhainn as an am a bha sibh a’ coimhead air a’ ghealaich,

“A ghealaich ùir ’s a ghealaich fhìor,

Innis...

Tha mise an duil gu robh cuid mhór dhe na gnothaichean a chañas feadhainn, nach robh ann ach giseagan. Ach tha mise an dùil fhathast gu robh seadh aig a’ ghnothach a bh’ ann ’s gu robh iad a’ thachairt. Co-dhiubh bha sin fìor na breug bha iad a’ géilleachdainn dha ’s ma dh’fhaoidte an fheadhainn a bha géilleachdainn dha, gura h-e cho beachdail ’s a bha iad: feumaidh gu robh manadh aig gnothaichean nach robh daoine toirt fo near. Tha cuid mhór dhiubh an diugh nach eil a’ toirt fo near a chionn tha gnothaichean air atharrachadh cho mór;...

Tha fios a’m gu robh cleachdadh aig cuid mhór dhiubh, nuair a bhiodh iad ann an taigh faire agus a bhiodh iad a’ fàgail, chuireadh iad an làmh air làmh an neach a bha marbh ’sa chistidh, air neo air bathais an duine. Bu choingeis co-dhiubh chuireadh iad an làmh air a bhathais neo air a làimh – bhiodh an lamhan paisgte air an uchd mar gum biodh. Agus ’s e an t-aobhar a bh’ aig feadhainn, an dòigh as a robh iad a’ creidsinn ann a leithid seo, gura h-e nan tachradh an tathasg aig an neach a bhiodh...

Seo àireamh do dh’fhìdhleirean a chuala mi bho chionn greis do bhliadhnaichean. Fear Niall Caimbeul (Niall Eachainn ’ac Dhunnachaidh); agus Seumas Caimbeul (Seumas Pheadair ’ic Eachainn); Murchadh Mac’Illemhaoil (Murchadh Dhòmhnaill ’ic Nìll ’ic Iain ’ic Mhurchaidh ’ic Dhòmhnaill); Iain Mór Dòmhnallach (Iain Mór Aonghuis Nìll Ruaidh); agus Iain MacNìll (Iain mac Dhòmhnaill Mór Nìll Mhóir); agus Niall Mac-a-Phì (Niall Alasdair a’ Phìobaire); Eachann MacNìll (Eachann Aonghuis Phosta); Mìcheal Mac-a-Phì (Mìcheal Mhìcheil Nìll Dhòmhnaill); agus Niall MacÌosaig (Niall Iain ’ic Ìosaig); Ruairidh MacÌosaig (Ruairidh Iain Ruairidh); agus Mìcheal MacAonghuis (Micheal Ruairidh Dhòmhnaill Mhóir); agus Fionnlagh Dòmhnallach (Mac Iain Nìll ’ic Iain...